مؤسسات حوزه علمیه قمدر دهه چهل شمسی و خاصه پس از نهضت پانزده خرداد، بنا بر ضرورت‌هایی که مراجع و استادان عالی‌رتبه حوزه احساس می‌کردند، برای رفع برخی نقایص دست به تأسیس مؤسساتی ایجاد شد. ۱ - دارالتبلیغ اسلامیاز جمله مهم‌ترین این مؤسسات، دارالتبلیغ اسلامی بود که آیت اللّه شریعتمداری، یکی از مراجع برجسته و مطرح پس از بروجردی، تأسیس کرد. هدف اصلی این مؤسسه تربیت مبلّغان بر طبق برنامه‌ای منظم و دقیق برای مقابله با تبلیغات ضد دینی و ضد تشیع بود. [۱]
ابومحمد وکیلی قمی، حوزه علمیه قم، ج۱، ص۴۸ـ۴۹، تهران ۱۳۴۸ ش.
این مؤسسه در مهر ۱۳۴۴ تأسیس شد و برنامه درسی آن مشتمل بود بر اصول عقاید، بررسی مذاهب و ادیان دیگر، تفسیر و حفظ قرآن، فقه و اصول (در حد کلیات و به طور استدلالی)، علم حدیث و حفظ متون حدیثی، تاریخ اسلام، شناسایی کشورهای اسلامی، ادبیات فارسی و عربی، معلومات عمومی،درس اخلاق و بالاخره فن خطابه به صورت علمی و عملی [۲]
ابومحمد وکیلی قمی، حوزه علمیه قم، ج۱، ص۵۰ـ۵۳، تهران ۱۳۴۸ ش.
(برای فهرستی از دروس و استادان این مؤسسه به این منبع رجوع کنید [۳]
ابومحمد وکیلی قمی، حوزه علمیه قم، ج۱، ص۵۴ـ۵۵، تهران ۱۳۴۸ ش.
).اگر چه در این برهه زمانی اهداف و عمل‌کرد بنیانگذار این مؤسسه مورد نقدِ شماری از اصحاب حوزه قم قرار داشت (برای تفصیل دیدگاه‌های مخالف و موافق این مؤسسه به این منابع رجوع کنید [۴]
علی دوانی، نقد عمر: زندگانی و خاطرات علی دوانی، ج۱، ص۴۵۸ـ ۴۵۹، تهران ۱۳۸۲ ش.
[۵]
رسول جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضا شاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، ج۱، ص۳۰۷ـ۳۱۹، سال‌های ۱۳۲۰ـ۱۳۵۷، قم ۱۳۸۶ ش.
)، با این حال از وجوه مثبت آن در طی قریب بیست سال فعالیت مستمر این بود که توانست طلاب جوان را با مسائل و مباحث جدید در علوم انسانی و دینی آشنا کند و علاوه بر استادان و مدرّسان حوزه قم، چند تن از روحانیان مبرّز را از تهران و لبنان برای تدریس به قم دعوت کند.به علاوه، دارالتبلیغ توانست از استادان غیرروحانی که از تهران به قم می‌آمدند نیز بهره گیرد. دارالتبلیغ برای نخستین بار مرکزی برای جذب و تربیت طلاب خارجی و آموزش و ساماندهی آنان تأسیس کرد. هم‌چنین برای نخستین بار مرکزی برای آموزش زنانِ طلبه ایجاد نمود. [۶]
رسول جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضا شاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، ج۱، ص۳۱۶ـ۳۱۷، سال‌های ۱۳۲۰ـ۱۳۵۷، قم ۱۳۸۶ ش.
۲ - در راه حقمؤسسه مهم دیگر وابسته به حوزه علمیه قم در این مقطع، مؤسسه در راه حق و اصول دین بود که در ۱۳۴۳ تأسیس شد و کسانی چون سید هادی خسروشاهی، سید محسن خرازی، سید جمال‌الدین دین‌پرور و رضا استادی اداره آن را به عهده داشتند. این مرکز صرفآ به امور فرهنگی می‌پرداخت و در زمینه اصول اعتقادات، فروع مذهب و مسائل مختلف اجتماعی و اقتصادی، نشریات رایگانی منتشر می‌ساخت. [۷]
رسول جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضا شاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، ج۱، ص۳۲۱ـ۳۲۲، سال‌های ۱۳۲۰ـ۱۳۵۷، قم ۱۳۸۶ ش.
[۸]
علی شیرخانی و عباس زارع، تحولات حوزه علمیه قم پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۶۹ـ۱۷۱، تهران ۱۳۸۴ ش.
۳ - دیگر مؤسساتپس از انقلاب اسلامی هم عواملی چون رفع نیازهای پیشین و ضرورت‌های شرایط پس از انقلاب موجب شد مؤسساتی وابسته به حوزه علمیه قم ایجاد شوند. مهم‌ترین این مؤسسات که در قالب سازمان‌های آموزشی و پژوهشی فعالیت‌های گسترده‌ای انجام می‌دهند بدین قرارند: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، مرکز تربیت مدرس حوزه علمیه قم، مؤسسه تحقیقاتی امام صادق علیه‌السلام، مجمع فقه اهل بیت، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، دانشگاه مفید،مؤسسه آموزش عالی باقرالعلوم، مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب، و جامعة الزهراء (ویژه بانوان) (برای آگاهی از تاریخچه تأسیس و اهداف و فعالیت‌های این مؤسسات به این منبع رجوع کنید [۹]
علی شیرخانی و عباس زارع، تحولات حوزه علمیه قم پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۷۱ـ۲۱۲، تهران ۱۳۸۴ ش.
).دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم هم از جمله مهم‌ترین، فعال‌ترین و بزرگ‌ترین مؤسسات تبلیغی، آموزشی و تحقیقی وابسته به حوزه علمیه قم است که در نوسازی و اصلاح آن پس از انقلاب نقش اساسی داشته است. ۴ - فهرست منابع(۱۴) رسول جعفریان، برگ‌هایی از تاریخ حوزه علمیه قم، تهران ۱۳۸۱ ش. (۱۵) رسول جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضا شاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، سال‌های ۱۳۲۰ـ۱۳۵۷، قم ۱۳۸۶ ش. (۲۰) علی دوانی، نقد عمر: زندگانی و خاطرات علی دوانی، تهران ۱۳۸۲ ش. (۲۱) علی دوانی، نهضت روحانیون ایران، تهران ۱۳۶۰ ش. (۳۱) محمد شریف رازی، آثار الحجة، یا تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، قم ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ ش. (۳۲) محمد شریف رازی، گنجینه دانشمندان، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ ش. (۳۳) بهمن شعبان‌زاده، تاریخ شفاهی مدرسه حقانی، تهران ۱۳۸۴ ش. (۵۰) ابومحمد وکیلی قمی، حوزه علمیه قم، تهران ۱۳۴۸ ش. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حوزه علمیه قم در دوره معاصر»، شماره۶۶۳۵. |